Ses Bilgisi, Yazım Yanlışları ve Noktalama İşaretleri

İki heceli kimi sözcükler, arkalarına ünlüyle başlayan bir ek aldığında sözcüklerin ikinci hecelerindeki dar ünlüler (i, ı, ü, u) düşer. Bu ses değişikliği yazıya da geçer. Örneğin, karnı, kıvrım, alnına, devrik, kaynata, sabrı, oynamak... Bu soruda C seçeneğinde “göğüsü” sözcüğü yanlış yazılmıştır; çünkü bu sözcükte hece düşmesi de dediğimiz bu ünlü düşmesi olur ve sözcük “göğsü” yazılır.

“a, e” ünsüzlerinin “–yor” ekinden önce ya da “ye-, de–” eylemlerinde “i, ı, ü, u”ya dönüşümüne ünlü daralması denir. Örneğin, bekliyor, anlamıyor,diyen, yiyecek ... Bu soruda da yemek eylemi ek alınca e harfi i’ye dönmüş, yiyecek sözcüğü oluşmuştur. “kurtulama-, gözle-, söyle–” sözcüklerinde de “–yor” eki nedeniyle daralma olmuştur. Oysa “görüyorum” eyleminde “gör” kökünün sonunda “a, e” geniş ünsüzlerinden biri yoktur; daralma da olmamıştır.

“bağır” sözcüğünün ek almış biçimi olan “bağrı” sözcüğünde ünlü düşmesi; “toprağını” sözcüğünde sert ünsüz yumuşaması; “İnliyor” sözcüğünde ünlü daralması; “yamaçtan, belirmişti, baktım” sözcüklerinde ünsüz benzeşmesi gerçekleşmiştir. Sözcük ek aldığında sondaki “k” ünsüzünün düşmesi anlamına gelen ünsüz düşmesi bu dizelerde yoktur.

Türkçede iki ünlü yan yana gelmez. Bu nedenle ünlüyle biten bir sözcük ünlüyle başlayan bir ek alacağı zaman sözcükle ek arasına “y, n, s, ş” ünsüzlerinden biri getirilir, buna kaynaştırma denir.Bu soruda “iki, yedi, yirmi, elli” sözcükleri ünlüyle bittiği için “–er” ekinden önce “ş” kaynaştırma harfini almıştır; halbuki ünsüzle biten “beş” sözcüğüne kaynaştırma harfi getirilemez.

Bu soruda da “gece” sözcüğü “–in” eki alırken araya “n” kaynaştırma harfi girmiştir. “doğacaktı, kalkacaktınız” sözcüklerinde ünsüz benzeşmesi vardır. “Nere” sözcüğünden türeyen “Neredeyse”sözcüğünde, “ağız ve uyumak” sözcüklerinden oluşan “ağzı ve uykunuz” sözcüklerindeyse ünlü düşmesi olmuştur. Ünsüzle biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir sözcük gelirse, bunlar tek sözcükmüş gibi birleştirerek okunabilir, buna ulama denir. Bu dizelerde “geliyor aklıma” bölümünde ulama yapılabilir. “geliyor” eylemindeyse “gel-” kökünde “a, e” harfi olmadığı için daralma gerçekleşmemiştir.

“–de” eki isim durum eklerinden biridir, “–de, –da,–te, –ta” biçimlerine girer, bütün çekim ekleri gibi özel adlardan sonra gelince kesme işaretiyle ayrılır. Bütün ekler gibi önceki sözcüğe bitişik yazılır.“Nerede, kimde, ne zaman” sorularına yanıt verdirtir.“de” sözcüğüyse cümlelere “gibi, ötekilerle aynı” türünden anlamlar kazandıran bir bağlaçtır,bazen iki cümlenin, yargının arasına da girer. Bir sözcük olduğu için ayrı yazılır. “de, da” biçimlerine girer; ama hiçbir zaman “te, ta” olmaz ve ondan önce kesme işareti kullanılmaz. A seçeneğindeki “da” iki yargının arasına girmiş bağlaçtır; bu nedenle ayrı yazılması doğrudur. E seçeneğinde “geçmişte” sözcüğündekiyse ektir,bitişik yazılması doğrudur. C seçeneğindeki “da”,“yarın” sözcüğüne öbür günler gibi anlamı katan bir bağlaçtır; ayrı yazılması gerekirdi. B ve D seçeneklerinde “de” bağlacıyla değil, “ki”bağlacı ve “–ki” ekiyle ilgili bilgi yoklanmaktadır. B seçeneğindeki “ki” iki cümlenin arasında kullanılan bir bağlaçtır, ayrı yazılması doğrudur; D seçeneğ

“ki” bağlacı yabancı dilden alınmıştır; belli bir anlamı yoktur; cümlelerin arasında kullanılır. Sesi hiç değişmez ve elbette ayrı yazılır. Sadece oluşturduğu bileşik sözcükler bitişik yazılır. Örneğin, halbuki,oysaki, mademki, sanki. “–ki” ekleriyse iki tanedir.Bunlardan biri “–de” ekinin arkasından ya da yalın sözcüklere gelen ve işaret sıfatları türeten,yer, zaman bağlantısı kuran bir ektir. Diğeriyse“–im, –in” tamlayan eklerinden sonra gelir, bir adın yerini tuttuğundan ilgi zamiri adını alır.Bu soruda A ve B seçeneklerinde iki cümlenin arasında kullanılan “ki” bağlacı vardır. D seçeneğindeki ilgi zamiri eki. E seçeneğindeki sıfat türeten ektir; bu cümlelerin yazımları doğrudur. C seçeneğindeki de ilgi zamiridir; bitişik yazılması gerekir.

Bu soru yardımcı eylemlerin yazımı hakkında. “Olmak,etmek, eylemek” yardımcı eylemleri kendilerinden önceki sözcükte ünsüz türemesi ya da ünlü düşmesi olursa bitişik, bunlar olmazsa ayrı yazılır. Örneğin, hissetmek, zannetmek, affolmak;sabretmek, devretmek, kaybolmak; arz etmek,terk etmek, mutlu olmak... “şükretti, sabrettim, azmetti,zehretti” de ünlü düşmesi olmuştur; bitişik yazılmaları doğrudur. “ayırt” sözcüğünde ünlü düşmesi olmadığı için o sözcüklerin ayrı yazılması gerekirdi.

Yazımla ilgili genel kuralları hatırlatmak için birkaç soru çözelim. Bu soru bitişik ve ayrı yazılmalarla ilgili. “hissediyordu” nun neden bitişik yazılacağını az önce anlattık. “suçiçeği, birçok ve beyazperde” sözcükleri anlam kayması nedeniyle bitişik yazılır. Sözcükler, birinin ya da ikisinin anlamının değişmesiyle üçüncü bir anlam kazandığında bileşik sözcüğe dönüşür ve bitişik yazılır. A’da “beşyüz”ün bitişik yazılması yanlıştır; çünkü ticari kağıtlar dışındaki yazılarda yazıyla yazılan sayılarda her sözcük diğerinden ayrı yazılmalıdır. “beş yüz” diye yazılmalıydı.

Kurum adları, adresler, yapıt adları, coğrafyadaki özel yer adları, tarihteki tek olay adları bütün olarak özel isimdir; bu öbeklerdeki her sözcük büyük harfle başlanarak yazılır. Bu nedenle A’da doğru yazım “Van Gölü’ndeki”, D’de “Taksim Meydanı’ndaki”, E’de “Haçlı Seferleri’yle” olacaktı. C’de ünsüz benzeşmesine uyulmamasından kaynaklanan yazım yanlışı vardır. Doğru yazım gidecektik”olacaktı. B’deyse yanlış yok; çünkü belli bir tarihi veren, gün ve yılın rakamlarının söylendiği durumlarda,gün ve ay adları büyük harfle başlar; bunun dışındaki durumlarda küçük yazılır.

Bu soruda da aynı bilgi yoklanıyor. C seçeneğinde doğru yazım, o öbek bir coğrafya adı olduğu için, “Meriç Havzası’ndaki” olacaktı.

Soruda da açıklandığı gibi, özel adın parçasına dönüşen sözcükler o özel adla beraber büyük harfle başlanarak yazılır. “Ahmet Bey, Hatice Nine,Bayan Ayşe İnan, İkinci Mahmut” böyle örneklerdir.B seçeneğindeki “doktor” sözcüğü de “Kemal Bey”in ünvanına dönüşmüştür; onun da büyük başlaması gerekirdi.

Kısaltmalardan sonra gelen ekler kısaltmanın okunuşuna uyar, kısaltmanın açılımının okunuşuna değil. Örneğin bu soruda, D seçeneğinde THY kısaltması Türk Hava Yolları diye okunursa “–nın”ekini alabilir; böyle okumaksa yanlıştır. Kısaltmayı okursak “THY’nin” biçiminde ek getirmemiz gerekir;sözcüğün böyle yazılması doğru olurdu. Diğer seçeneklerde kısa okunuşlara uyulduğu için yanlış yapılmamıştır.

Virgül, bazı cümlelerde anlam karışıklığını engellemek için kullanılır. Örneğin, “Dün gelen, makbuzlara baktı mı?” cümlesinde virgülü kaldırırsanız anlam değişecektir; çünkü “Dün gelen” öbeği adlaşmış sıfattır, arkasındaki “insan” adı düşmüştür. Ya da “şu, eve girecek.”cümlesinde de virgül anlamı değiştirir; çünkü, “şu” sözcüğü bir zamirdir ve virgül kaldırılırsa sonraki “eve” adının sıfatına dönüşür. Bu soruda “genç” sözcüğünden sonra gelen virgül ilk bakışta böyle bir yerde kullanılmış gibi görünüyor; ama bu cümlede “genç” sözcüğü adlaşmış sıfat değil “insanın” adının sıfatı. Cümlede genç birinin kullandığı sözcüklere değişik anlamlar kattığından söz ediliyor. Bu nedenle IV numaralı virgül,insanın sözcüğünden sonraya alınırsa anlam karışıklığı ortadan kalkar.